Rewolucja angielska to jeden z najważniejszych momentów zwrotnych w historii Wielkiej Brytanii i całej Europy. Wydarzenia rozgrywające się w latach 1642-1651 fundamentalnie zmieniły angielski system polityczny, społeczny i religijny. Konflikt między królem Karolem I a parlamentem przerodził się w krwawą wojnę domową, która doprowadziła do bezprecedensowego w historii Europy wydarzenia – publicznej egzekucji monarchy i ustanowienia republiki. Przyjrzyjmy się przyczynom, przebiegowi i skutkom tego przełomowego konfliktu, który na zawsze zmienił oblicze Anglii.

Tło historyczne konfliktu

Aby zrozumieć rewolucję angielską, należy cofnąć się do początków XVII wieku. Po śmierci królowej Elżbiety I w 1603 roku, tron objął Jakub I Stuart, dotychczasowy król Szkocji. Nowy władca był gorącym zwolennikiem koncepcji boskiego pochodzenia władzy królewskiej (divine right of kings), według której monarcha otrzymywał swój autorytet bezpośrednio od Boga i nie musiał odpowiadać przed nikim poza Stwórcą.

Taka wizja władzy stała w fundamentalnej sprzeczności z rosnącymi aspiracjami angielskiego parlamentu, który od czasów Wielkiej Karty Swobód (1215) stopniowo rozszerzał swoje uprawnienia. Napięcie między parlamentem a koroną narastało przez dekady, by ostatecznie eksplodować za panowania syna Jakuba I – Karola I, który objął tron w 1625 roku.

Przyczyny rewolucji angielskiej

Konflikt konstytucyjny

U podstaw rewolucji angielskiej leżał fundamentalny spór o to, kto posiada najwyższą władzę w państwie. Karol I, podobnie jak jego ojciec, wierzył w absolutną władzę monarchy. Parlament natomiast konsekwentnie dążył do ograniczenia królewskich prerogatyw, szczególnie w kwestii nakładania podatków bez jego zgody, co uważano za naruszenie wielowiekowej tradycji angielskiej.

Kluczowym momentem był rok 1629, gdy Karol I rozwiązał parlament i przez następne 11 lat rządził bez jego zwoływania (okres osobistych rządów). W tym czasie król wprowadził szereg niepopularnych podatków, takich jak ship money (podatek okrętowy), pierwotnie pobierany tylko w portach i nadmorskich hrabstwach, a teraz bezprawnie rozszerzony na cały kraj, co wywołało powszechne oburzenie.

Napięcia religijne

Anglia w XVII wieku była krajem głęboko podzielonym religijnie. Oficjalny Kościół Anglikański był atakowany z dwóch stron: przez katolików uważających go za heretycki oraz przez purytanów, którzy postrzegali go jako niedostatecznie zreformowany i zbyt przypominający katolicyzm. Karol I, żonaty z francuską katoliczką Henriettą Marią, budził uzasadnione podejrzenia o sympatie prokatolickie.

Arcybiskup Canterbury William Laud, bliski współpracownik króla, wprowadzał reformy liturgiczne, które dla purytanów były nie do przyjęcia. Nakazywał ustawianie ołtarzy, używanie szat liturgicznych i ceremonii, które wielu widziało jako powrót do katolicyzmu. Wywoływało to silny opór, szczególnie wśród mieszczaństwa i części szlachty, gdzie idee purytańskie znajdowały najwięcej zwolenników.

Kryzys ekonomiczny i fiskalny

Anglia borykała się z poważnymi problemami gospodarczymi, znacznie pogłębionymi przez zaangażowanie w kosztowne wojny europejskie. Próby pozyskania środków bez zgody parlamentu poprzez nadzwyczajne podatki, pożyczki przymusowe i monopole królewskie wzbudzały powszechny sprzeciw zarówno wśród arystokracji, jak i zwykłych poddanych.

Król nie może nakładać podatków bez zgody parlamentu, nie może więzić nikogo bez wyroku sądowego, nie może kwaterować żołnierzy w domach obywateli wbrew ich woli – te zasady, zapisane w Petycji o Prawo z 1628 roku, były systematycznie łamane przez Karola I.

Wybuch i przebieg wojny domowej

Bezpośrednim zapalnikiem konfliktu była rebelia w Szkocji w 1639 roku, wywołana próbą narzucenia przez Karola I anglikańskiej Księgi Modlitw szkockim prezbiteriańskim kościołom. Rebelia zmusiła króla do zwołania parlamentu w celu uzyskania środków na stłumienie powstania. Ten tzw. Krótki Parlament został szybko rozwiązany, gdy zamiast przyznać fundusze, zaczął przedstawiać listę skarg. Po nim zwołano Długi Parlament (1640), który przystąpił do systematycznego ograniczania królewskich prerogatyw.

W styczniu 1642 roku, po nieudanej próbie aresztowania pięciu czołowych członków parlamentu oskarżonych o zdradę, Karol I upokorzony opuścił Londyn i zaczął gromadzić armię. 22 sierpnia 1642 roku król oficjalnie wypowiedział wojnę parlamentowi, podnosząc swój sztandar w Nottingham. Tak rozpoczęła się pierwsza wojna domowa (1642-1646).

Siły parlamentu (Roundheads – „okrągłogłowi”, nazywani tak od ich krótko przyciętych włosów) pod dowództwem Olivera Cromwella i jego znakomicie wyszkolonej Armii Nowego Wzoru (New Model Army) pokonały rojalistów (Cavaliers – „kawalerowie”) w decydujących bitwach pod Marston Moor (2 lipca 1644) i Naseby (14 czerwca 1645). W 1646 roku Karol I, pozbawiony możliwości dalszej walki, poddał się Szkotom, którzy później wydali go parlamentowi.

Po nieudanych negocjacjach i brawurowej ucieczce króla z niewoli wybuchła druga wojna domowa (1648-1649), zakończona ostatecznym zwycięstwem parlamentu. W styczniu 1649 roku Karol I został postawiony przed specjalnym trybunałem, uznany za winnego zdrady stanu i publicznie ścięty 30 stycznia 1649 roku przed pałacem Whitehall w Londynie, co wstrząsnęło całą Europą.

Okres republiki i protektoratu

Po egzekucji króla Anglia została ogłoszona republiką znaną jako Commonwealth (Rzeczpospolita). Rzeczywistą władzę sprawował Oliver Cromwell, który po rozwiązaniu Parlamentu Kadłubowego w 1653 roku przyjął tytuł Lorda Protektora. Okres ten, znany jako Protektorat, charakteryzował się surowymi purytańskimi zasadami, zakazem teatrów, tańców i innych rozrywek, a także brutalnymi kampaniami wojskowymi w Irlandii i Szkocji, które do dziś są pamiętane jako okres terroru.

Cromwell rządził Anglią żelazną ręką do swojej śmierci w 1658 roku. Paradoksalnie, choć walczył przeciw tyranii królewskiej, sam sprawował władzę w sposób bardziej absolutny niż którykolwiek z poprzednich monarchów. Jego syn Richard nie posiadał charyzmy ani zdolności przywódczych ojca i nie zdołał utrzymać władzy, co doprowadziło do chaosu politycznego i ostatecznie do restauracji monarchii w 1660 roku, gdy na tron wstąpił Karol II, syn ściętego króla.

Skutki rewolucji angielskiej

Mimo przywrócenia monarchii, rewolucja angielska na zawsze zmieniła relacje między koroną a parlamentem. Do najważniejszych długofalowych skutków należą:

Ograniczenie władzy królewskiej

Po restauracji monarchii w 1660 roku, a szczególnie po Chwalebnej Rewolucji w 1688 roku, stało się jasne, że król nie może rządzić bez parlamentu. Dokument Bill of Rights z 1689 roku formalnie ograniczył władzę królewską i ustanowił fundamenty monarchii parlamentarnej, w której suwerenem jest nie król, lecz „król w parlamencie”.

Rozwój systemu partyjnego

W okresie rewolucji i po niej ukształtowały się zaczątki pierwszych nowoczesnych partii politycznych – torysów (konserwatystów) broniących prerogatyw królewskich i wigów (liberałów) stojących po stronie parlamentu, co dało początek brytyjskiemu, a później światowemu systemowi partyjnemu.

Wolności obywatelskie

Walka o prawa parlamentu przyczyniła się do rozwoju koncepcji wolności obywatelskich i praworządności. Habeas Corpus Act z 1679 roku chronił obywateli przed bezprawnym aresztowaniem, ustanawiając zasadę, że każdy zatrzymany musi być postawiony przed sądem, a zatrzymanie musi mieć podstawę prawną. Ta zasada stała się fundamentem systemów prawnych na całym świecie.

Wpływ na myśl polityczną

Rewolucja angielska zainspirowała wybitnych myślicieli politycznych, takich jak John Locke, którego idee dotyczące umowy społecznej, praw naturalnych i prawa do oporu wobec tyranii wywarły ogromny wpływ na późniejsze rewolucje w Ameryce i Francji. Bez rewolucji angielskiej nie byłoby Deklaracji Niepodległości ani Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela.

Rewolucja angielska, choć formalnie zakończyła się przywróceniem monarchii, była pierwszym decydującym krokiem w kierunku nowoczesnej demokracji parlamentarnej. Ustanowiła fundamentalną zasadę, że nawet monarcha podlega prawu i musi respektować wolę reprezentantów narodu. Te idee, zrodzone w ogniu angielskiej wojny domowej, przelane krwią tysięcy ofiar konfliktu, stały się fundamentem systemów politycznych wielu współczesnych państw demokratycznych i na trwałe zmieniły rozumienie relacji między władzą a społeczeństwem.