II wojna światowa to konflikt, który radykalnie zmienił mapę Europy, wyznaczając nowe granice państw i strefy wpływów. Przesunięcia terytorialne, które nastąpiły w latach 1939-1945, odcisnęły trwałe piętno na geopolitycznym obrazie kontynentu, a ich konsekwencje odczuwalne są do dziś. Dynamika zmian granic podczas tego konfliktu odzwierciedlała nie tylko militarne zwycięstwa i porażki, ale również skomplikowaną grę interesów między mocarstwami, które dążyły do ustanowienia nowego porządku świata.

Europa w przededniu wojny – mapa kontynentu w 1939 roku

Mapa Europy przed wybuchem II wojny światowej była rezultatem ustaleń traktatów pokojowych kończących I wojnę światową, przede wszystkim traktatu wersalskiego z 1919 roku. Na gruzach upadłych imperiów: niemieckiego, austro-węgierskiego, rosyjskiego i osmańskiego powstały nowe państwa narodowe, takie jak Polska, Czechosłowacja, Jugosławia, Finlandia, Estonia, Łotwa i Litwa. Granice wytyczone po I wojnie światowej, mające teoretycznie respektować zasadę samostanowienia narodów, stały się jednak źródłem głębokich napięć i roszczeń terytorialnych.

Niemcy, które utraciły około 13% swojego przedwojennego terytorium, nigdy nie pogodziły się z nowym kształtem granic. Szczególnie kontrowersyjny był tzw. korytarz pomorski, zapewniający Polsce dostęp do Morza Bałtyckiego, który oddzielał Prusy Wschodnie od reszty Niemiec. Podobnie Wolne Miasto Gdańsk, utworzone pod auspicjami Ligi Narodów, stało się punktem zapalnym w stosunkach polsko-niemieckich.

Lata 30. XX wieku przyniosły pierwsze rewizje powojennego ładu. W 1935 roku Zagłębie Saary, po plebiscycie, powróciło do Niemiec. W marcu 1938 roku nastąpił Anschluss Austrii, a we wrześniu tego samego roku, na mocy układu monachijskiego, Niemcy zaanektowały Sudety należące do Czechosłowacji. W marcu 1939 roku reszta Czech została przekształcona w Protektorat Czech i Moraw, podczas gdy Słowacja ogłosiła niepodległość jako państwo satelickie III Rzeszy. Węgry zajęły Ruś Zakarpacką, a Polska anektowała Zaolzie. Te wydarzenia pokazały, jak kruchy był powojenny ład europejski i jak agresywna polityka Niemiec stopniowo podważała ustanowiony porządek.

Pierwszy etap wojny – ekspansja Osi i podział stref wpływów (1939-1941)

Wybuch II wojny światowej 1 września 1939 roku zapoczątkował serię dramatycznych zmian na mapie Europy. Po błyskawicznej kampanii wrześniowej, Polska została podzielona między Niemcy a ZSRR zgodnie z tajnym protokołem do paktu Ribbentrop-Mołotow. Zachodnie terytoria Polski zostały wcielone bezpośrednio do Rzeszy, z pozostałych okupowanych ziem utworzono Generalne Gubernatorstwo. ZSRR zajął wschodnie województwa Polski, które zostały włączone do Białoruskiej i Ukraińskiej SRR, co stanowiło pierwszy etap sowieckiej ekspansji terytorialnej.

Linia demarkacyjna między niemiecką a sowiecką strefą okupacyjną w Polsce została nazwana przez Niemców „granicą interesów Rzeszy i ZSRR”, zaś przez sowiecką propagandę „linią przyjaźni”.

Zimą 1939/1940 roku ZSRR zaatakował Finlandię, która mimo heroicznego oporu w tzw. wojnie zimowej musiała oddać około 10% swojego terytorium, w tym strategiczny Przesmyk Karelski. W czerwcu 1940 roku Związek Radziecki zajął i anektował państwa bałtyckie: Litwę, Łotwę i Estonię, a także rumuńską Besarabię i północną Bukowinę, realizując konsekwentnie swoje imperialne ambicje.

Wiosną i latem 1940 roku III Rzesza podbiła Danię, Norwegię, Holandię, Belgię, Luksemburg i Francję. Francja została podzielona na okupowaną strefę północną i formalnie niepodległą strefę południową z rządem w Vichy. Alzacja i Lotaryngia zostały de facto włączone do Rzeszy. W kwietniu 1941 roku wojska niemieckie, wspierane przez sojuszników z państw Osi, zajęły Jugosławię i Grecję. Jugosławia została rozczłonkowana – Chorwacja stała się państwem satelickim, części terytorium przejęły Niemcy, Włochy, Węgry i Bułgaria. Ten etap wojny charakteryzował się błyskawicznymi sukcesami państw Osi i radykalnym przemodelowaniem mapy Europy.

Nowy porządek w Europie pod dominacją III Rzeszy (1941-1942)

Atak Niemiec na ZSRR 22 czerwca 1941 roku doprowadził do kolejnych znaczących zmian na mapie Europy. W miarę postępów niemieckiej ofensywy, okupowane terytoria sowieckie zostały podzielone na kilka jednostek administracyjnych. Reichskommissariat Ostland obejmował państwa bałtyckie i część Białorusi, Reichskommissariat Ukraine – centralną i wschodnią Ukrainę. Planowano utworzenie kolejnych komisariatów: Moskwa, Kaukaz i Turkiestan, jednak klęska pod Stalingradem przekreśliła te ambitne zamierzenia.

Na terenach okupowanych przez III Rzeszę wprowadzono różne formy administracji, odzwierciedlające hierarchię rasową w nazistowskiej ideologii. Niektóre obszary zostały bezpośrednio wcielone do Rzeszy (np. zachodnia Polska, Alzacja, Lotaryngia), inne funkcjonowały jako protektoraty lub terytoria okupowane. Szczególnie okrutny reżim wprowadzono na ziemiach słowiańskich, zwłaszcza w Polsce i ZSRR, gdzie ludność miała być stopniowo eliminowana lub zepchnięta do roli niewolniczej siły roboczej. Nazistowska polityka „przestrzeni życiowej” (Lebensraum) zakładała germanizację rozległych obszarów Europy Wschodniej.

W szczytowym momencie ekspansji, w 1942 roku, III Rzesza wraz z sojusznikami i państwami satelickimi kontrolowała niemal cały kontynent europejski – od Atlantyku po przedpola Moskwy i Kaukaz, od Norwegii po Grecję. Poza niemiecką dominacją pozostawały jedynie neutralne państwa (Szwecja, Szwajcaria, Hiszpania, Portugalia, Turcja) oraz niezłomna Wielka Brytania, stanowiąca ostatni bastion oporu w Europie Zachodniej.

Odwrócenie losów wojny – zmiany granic w latach 1943-1944

Przełom w wojnie, zapoczątkowany klęską niemiecką pod Stalingradem w lutym 1943 roku, stopniowo zmieniał mapę Europy. Armia Czerwona systematycznie wypierała wojska niemieckie z terytorium ZSRR, a następnie wkraczała do Europy Środkowo-Wschodniej. Do końca 1944 roku wojska sowieckie zajęły państwa bałtyckie, wschodnią Polskę, Rumunię, Bułgarię i część Węgier, ustanawiając fundamenty przyszłej sowieckiej strefy wpływów.

Na zachodzie Europy, po lądowaniu aliantów w Normandii w czerwcu 1944 roku, wyzwolono Francję, Belgię i część Holandii. Włochy, po obaleniu Mussoliniego i kapitulacji we wrześniu 1943 roku, stały się polem bitwy między aliantami posuwającymi się z południa a broniącymi się Niemcami, co doprowadziło do faktycznego podziału kraju.

W miarę jak alianci zbliżali się do granic III Rzeszy, na konferencjach międzynarodowych (Teheran w 1943 roku, Jałta w lutym 1945 roku) przywódcy koalicji antyhitlerowskiej dyskutowali o powojennym kształcie Europy. Szczególnie kontrowersyjna była kwestia wschodniej granicy Polski. Stalin domagał się uznania granicy wzdłuż linii Curzona, co oznaczało utratę przez Polskę Kresów Wschodnich. W zamian Polska miała otrzymać rekompensatę kosztem Niemiec – terytoria na północy i zachodzie, aż po linię Odry i Nysy Łużyckiej. Te decyzje, podejmowane często bez udziału przedstawicieli zainteresowanych narodów, miały fundamentalne znaczenie dla przyszłego kształtu Europy.

Nowy ład powojenny – Europa po 1945 roku

Kapitulacja Niemiec 8 maja 1945 roku zakończyła wojnę w Europie. Mapa kontynentu uległa radykalnym zmianom. Niemcy i Austria zostały podzielone na cztery strefy okupacyjne: amerykańską, brytyjską, francuską i sowiecką. Berlin, choć znajdował się w sowieckiej strefie okupacyjnej, również został podzielony między cztery mocarstwa, co stało się zalążkiem przyszłego podziału Niemiec na dwa państwa.

Polska utraciła na rzecz ZSRR około 180 tys. km² na wschodzie, otrzymując w zamian 101 tys. km² byłych terenów niemieckich na zachodzie i północy (Pomorze Zachodnie, większość Prus Wschodnich, Śląsk). Granica polsko-niemiecka została ustalona ostatecznie na konferencji poczdamskiej (lipiec-sierpień 1945) wzdłuż linii Odry i Nysy Łużyckiej, co wiązało się z masowymi przesiedleniami ludności niemieckiej.

ZSRR, oprócz wschodnich ziem Polski, zatrzymał państwa bałtyckie, Besarabię i północną Bukowinę, a także anektował część Prus Wschodnich z Królewcem (przemianowanym na Kaliningrad) oraz Ruś Zakarpacką, która przed wojną należała do Czechosłowacji. Finlandia musiała oddać ZSRR Przesmyk Karelski, rejon Petsamo (Pechenga) oraz wydzierżawić bazę wojskową Porkkala-Udd, co znacząco osłabiło jej pozycję strategiczną.

Czechosłowacja odzyskała swoje przedwojenne granice, z wyjątkiem Rusi Zakarpackiej. Jugosławia została odtworzona, z niewielkimi korektami granicznymi na korzyść Włoch (Triest i okolice) i na korzyść Jugosławii (Istria). Rumunia odzyskała północną Transylwanię, którą w 1940 roku musiała oddać Węgrom, ale straciła Besarabię i północną Bukowinę na rzecz ZSRR oraz południową Dobrudżę na rzecz Bułgarii.

Zmiany granic po II wojnie światowej były największą rewizją mapy Europy od czasów kongresu wiedeńskiego w 1815 roku. W wyniku tych zmian ponad 20 milionów ludzi zostało przesiedlonych, często w dramatycznych okolicznościach.

Najważniejszą konsekwencją geopolityczną II wojny światowej był podział Europy na dwa przeciwstawne bloki: zachodni pod wpływami USA i wschodni zdominowany przez ZSRR. Ta „żelazna kurtyna”, jak nazwał ją Winston Churchill, przetrwała aż do upadku komunizmu w latach 1989-1991, determinując losy kontynentu przez niemal pół wieku.

Zmiany granic, które nastąpiły w wyniku II wojny światowej, w większości przetrwały do dziś, kształtując współczesną mapę Europy. Wyjątkiem są państwa, które odzyskały niepodległość po rozpadzie ZSRR (Litwa, Łotwa, Estonia, Ukraina, Białoruś, Mołdawia) oraz te, które powstały po rozpadzie Jugosławii i Czechosłowacji. Granice ustanowione po 1945 roku stanowią zatem fundament obecnego ładu terytorialnego w Europie, mimo że geopolityczny podział kontynentu uległ zasadniczej zmianie po zakończeniu zimnej wojny.

Dziedzictwo terytorialnych zmian II wojny światowej pozostaje żywe we współczesnej polityce europejskiej. Kwestie przesiedleń, mienia pozostawionego przez wysiedlonych oraz pamięci historycznej nadal wpływają na relacje między państwami, szczególnie w Europie Środkowo-Wschodniej. Jednocześnie proces integracji europejskiej, zapoczątkowany częściowo jako odpowiedź na traumę wojny, stopniowo zmniejsza znaczenie granic państwowych, tworząc nową, ponadnarodową przestrzeń współpracy i wymiany.